Turkiye-Ingiltere-Irak Antlasmalari
BİRİNCİ KESİM
Türkiye ile Irak arasındaki Sınır
Madde 1. Türkiye ile Irak arasında sınır, Milletler Cemiyetinin 29 Ekim 1924 günlü oturumunda kararlaştırılmış çizgiye uygun olarak, aşağıdaki biçimde kesinlikle belirtilmiştir.
(Brüksel Sınır Çizgisinin Tanımı)
- Eklidir -
Bununla birlikte, sözkonusu bu sınır Aşuta ve Alamun güneyinde, bu iki yeri birbirine bağlayan yolun Irak topraklarından geçen kesimini Türk toprakları içinde bırakmak üzere, değiştirilmiştir.
Madde 2. Son Fıkrası saklı kalmak üzere, 1. Madde ile belirlenen sınır çizgisi işbu Andlaşmaya bağlı 1/250.000 ölçeğindeki harita üzerinde gösterilmiştir.
Metin ile harita arasında aykırılık görülürse metin geçerli olacaktır.
Madde 3. Birinci Maddede tanımlanan sınır çizgisini toprak üzerinde işaretlemek üzere bir Sınır Komisyonu kurulacaktır. Bu komisyon Türkiye Hükümetince atanacak iki ve Britanya ve Irak Hükümetlerince ortaklaşa atanacak iki yetkili temsilci ile, kendisi kabul ederse, İsviçre Cumhurbaşkanınca İsviçre uyruklu bir başkandan oluşacaktır. Komisyon en kısa sürede ve en geç bu Ândlaşmanın yürürlüğe konulmasından başlayarak 6 ay içinde toplanacaktır. Komisyonun kararları çoğunlukla alınacak ve buna tüm Bağıtlı Yüksek Tarafların uyması gerekecektir.
Sınır Çizimi Komisyonu, her durumda, işbu Ândlaşmadaki tanımları en yakın biçimde izlemeğe çalışacaktır. Komisyonun giderleri Türkiye ve Irak arasında eşit olarak bölüşülecektir. İlgili Devletler, Komisyonun görevini yapabilmesi için, gerekli yerleşme, işçi, gereçler (kayıklar, işaret taşları) ile ilgili tüm konularda, gerek doğrudan doğruya, gerek yerel makamlar eliyle, ona yardım etmeği yükümlenirler.
Sözkonusu Devletler, bundan başka, Komisyonca konulacak nirengi noktalarına, sınır işaretlerine, kazık ve öbür işaretlere uymayı yükümlenirler.
Sınır işaretleri birinden öteki görünebilecek biçimde konulacak ve üzerlerine sayısı yazılacaktır. Bunların yerleri ile sayıları bir harita üzerinde gösterilecektir.
Sınırın belirlendiğini gösteren kesin tutanak ve ona ekli haritalar ve belgeler üçer örnek olarak düzenlenecek ve bunlardan ikisi sınırdaş devletleri hükümlerine, üçüncüsü ise, aslına uygunluğu onaylanmış örnekleri Lozan Andlaşmasmı imza eden Devletlere sunulmak üzere, Fransız Cumhuriyeti Hükümetine verilecektir.
Madde 4. Birinci Madde uyarınca Irak'a bırakılan topraklardaki halkın uyrukluğu sorunu Lozan Andlaşmasının 30-36. Maddelerine göre çözüme kavuşturulacaktır.
Bağıtlı Yüksek Taraflar Lozan Andlaşmasının 31., 32. ve 34. Maddelerinde öngörülen seçme hakkının bugünkü Andlaşmanın yürürlüğe konulduğu günden başlayarak iki ay süre için geçerli olabileceğini kararlaştırmışlardır.
Bununla birlikte, Türkiye sözkonusu halktan seçme haklarını Türkiye uyrukluğu için kullananların işbu haklarını tanıma konusunda serbestliğini saklı tutar.
Madde 5. Bağıtlı Taraflardan her biri 1. Maddede belirlenen sınır çizgisinin kesinliğini ve bozulmazlığını kabul ederek, bunu değiştirmeği amaçlayan her hangi bir girişime geçmekten sakınmayı yükümlenir.
İKİNCİ KESÎM
İyi Komşuluk İlişkileri
Madde 6. Bağıtlı Yüksek Taraflar, bir ya da bir kaç silâhlı kişinin sınır bölgelerde yağmacılık ya da eşkıyalık yapmak amacıyle girişecekleri hazırlıklara ellerindeki tüm olanaklarla karşı koymağı ve bunların sınırdan geçmelerini önlemeği karşılıklı olarak, yükümlenirler.
Madde 7. 11. Maddede yazılı yetkili memurlar sınır bölgesinde yağmacılık ya da eşkıyalık yapmak üzere bir ya da bir kaç silâhlı kişinin hazırlıklarda bulunduğunu öğrendiklerinde, bunu karşılıklı olarak ve ivedilikle birbirlerine bildireceklerdir.
Madde 8. 11. Maddede yazılı yetkili memurlar, bulundukları yerlerde yapılmış olabilecek tüm yağmacılık ve eşkıyalık eylemlerinden, karşılıklı olarak, birbirlerine haber vereceklerdir.
Haber verilecek Taraf memurları, ellerindeki tüm olanakları ile bunları yapanların, sınırdan geçmelerini önlemeğe çalışacaktır.
Madde 9. Silâhlı bir ya da bir kaç kişi sınır bölgesinde bir ağır ya da hafif suç işledikten sonra öteki sınır bölgesine sığınmağı başarırsa oranın makamları bu kişileri silâhlarıyle ve yağma ettikleri eşya ile birlikte, uyruğu bulunduğu Tarafın makamlarına teslim etmek üzere, yasa uyarınca tutuklamak zorundadır.
Madde 10. Andlaşmanın işbu Kesiminin uygulandığı sınır bölgesi Türkiye'yi Irak'tan ayıran tüm sınır ile bu sınırın iki yanında 75 Km. derinliğindeki topraklardır.
Madde 11. Andlaşmanın işbu kesimini uygulamakla görevli, yetkili memurlar şunlardır :
Genel işbirliğini düzenlemek ve alınacak önlemlerin sorumluluğunu üstlenmek üzere;
Türkiye tarafından : Sınır Askersel Komutanı.
Irak tarafından : Musul ve Erbil Mutasarrıfları.
Yerel bilgilerin ve ivedi bildirilerin verişimi için;
Türkiye tarafından : Valilerin onamı ile atanacak memurlar.
Irak tarafından : Zako, Amadiye, Tibar, Rovandoz Kaymakamları.
Türkiye ve Irak hükümetleri gerek 13. Maddede sözü edilen Sürekli Sınır Komisyonu aracılığı ile, gerek diplomasi kanalından birbirine haber vererek, yönetimsel nedenlerle, yetkili memurların çizelgesini değiştirebilirler.
Madde 12. Türkiye ile Irak memurları, öteki Taraf uyruğundan olup kendi toprakları üzerinde bulunan aşiret beyleri, şeyh ya da öteki üyeleri ile resmi ya da siyasal niteliğe sahip her türlü iletişimden kaçınacaklardır. Bağıtlı Taraflar, sınır bölgesinde öteki Devlete karşı yöneltilmiş hiç bir propaganda örgütüne ve kuruluşuna izin vermeyeceklerdir.
Madde 13. Andlaşmanın işbu Kesiminin hükümlerinin uygulanmasını kolaylaştırmak ve genellikle sınır ürerinde iyi komşuluk ilişkilerini sürdürmek üzere, zaman zaman Türkiye ve Irak Hükümetlerince karşılıklı olarak atanacak eşit sayıda memurlardan oluşan bir Sınır Komisyonu kurulacaktır.
Bu Komisyon en az 6 ayda bir kez ve, durum gerektirirse, daha çok toplanır.
Sıra ile Türkiye ve Irak'ta toplanacak olan bu Komisyon, Andlaşmanın bu Kesiminin hükümlerinin yerine getirilmesine ilişkin işleri ve ilgili sınır bölgeleri memurlarınca üzerinde anlaşma sağlanamayan öbür her türlü sınır sorunlarını dostça çözmekle görevli olacaktır. Komisyon işbu Andlaşmamn yürürlüğe girdiği günden sonra iki ay içinde ilk kez Zako'da toplanacaktır.
ÜÇÜNCÜ KESÎM
Genel Hükümler
Madde 14. Her iki ülke arasında ortak çıkarlar alamnı genişletmek amacıyle, Irak Hükümeti işbu Andlaşmamn yürürlüğe konulması gününden başlayarak 25 yıl süre ile, aşağıda gösterilen gelirlerin % 10 unu Türkiye Hükümetine ödeyecektir.
a) 14 Mart 1925 günlü ayrıcalık Sözleşmesinin 10. Maddesi uyarınca "Turkish Petroleum" Kumpanyasından,
b) Yukarıda anılan Ayrıcalık Sözleşmesinin 6. Maddesi uyarınca petrol ihraç edebilecek olan Ortaklıklardan ya da kişilerden,
c) Sözkonusu Ayrıcalık Sözleşmesinin 33. Maddesi uyarınca kurulabilecek yan Ortaklıklardan.
Madde 15. Türkiye ile Irak, Dost Devletler arasında yerleşmiş yöntem uyarınca, bir suçluların geri verilmesi Andlaşman yapmak üzere ivedilikle görüşmelere girişmeği kararlaştırmışlardır.
Madde 16. Irak Hükümeti kendi ülkesinde oturan kimi kişileri, işbu Andlaşmamn imzasına dek, Türkiye lehindeki düşünce ve siyasal eylemleri nedeniyle, tedirgin etmemeği ve onlara en geniş anlamında bir genel af tanımağı yükümlenir.
Bu konuda verilmiş mahkeme kararlarının hepsi geçersiz kılınacak ve sürdürülmekte olan tüm kovuşturmalar durdurulacaktır.
Madde 17. işbu Andlaşma, onay belgelerinin verişimiyle yürürlüğe girecektir.
îşbu Andlaşmamn İkinci Kesimi, Andlaşmamn yürürlüğe girdiği günden başlayarak 10 yıl süre ile yürürlükte kalacaktır.
îşbu Andlaşmamn yürürlüğe girdiği günden başlayarak, 2 yılın sonunda Bağıt'lı Taraflardan her biri sözkonusu Kesimi kendisi açısından ortadan kaldırmak hakkına sahip bulunacaktır.
Ortadan kaldırma, onun bildirildiği günden başlayarak bir yıl sonra geçerli olacaktır.
Madde 18. îşbu Andlaşma Bağıtlı Yüksek Taraflarca onaylanacak ve onay belgeleri ivedilikle Ankara'da verişilecektir. Andlaşmanın aslına uygun örnekleri Lozan Andlaşmasını imza eden Devletlere sunulacaktır.
Bu hükümlere olan inançla, yukarıda adları yazılı yetkili Temsilciler işbu Andlaşmayı imza etmişler ve onu mühürlemişlerdir.
Ankara'da, 5 Haziran 1926 günü, üç örnek olarak, düzenlenmiştir.
Dr. TEVFİK RÜŞTÜ R. C. LİNDZEY
EK Türkiye ile Irak arasındaki sınır, Türkiye ile Irak arasındaki sınır çizgisi, Milletler Cemiyetinin 29 Ekim 1924 günkü oturumunda kararlaştırılmış çizgiye uygun olarak, aşağıdaki biçimde kesinlikle belirlenmiştir. Dicle Irmağı ile Habur çayının birleşme noktasmdan başlayıp Habur çayının orta çizgisi ya da talvegini izleyerek, bu çayın Hazil çayı ile birleştiği yere dek; Bu noktadan başlayarak Siyomez'den geçen çay kolu Havzasının kuzeyindeki tepeye dek doğuya doğru giden bir düz çizgi; Bu havzanın kuzeyindeki tepeden Bilakis dağına dek; Bu noktadan başlayarak Bayco çayının Robozak'daki kolunun kaynağına dek; Bu çay ile Robozak'm doğu-güneydoğusundaki 6834 yüksekliğinden inen çayın Rodozak'ın güneyindeki kavşak yerine dek; 6834 yüksekliğindeki tepeden, onun kuzey - kuzeydoğusundaki boğaza dek bir düz çizgi; Doğu doğrultusunu izleyerek bu boğazdan inen küçük çay talveginin Habor çayı ile birleşme noktasına dek; Habor çayı ağzma doğru yaklaşık 1,5 km. boyunca bu çayın Aroş ve Ceramos bölgesinden inen bir çay ile birleşmesine dek; Bu çayı izleyerek, Kâşure'den gelen çayın kuzeyde bırakarak birincisi Ceramos'tan ve ikincisi Aroş'tan inen iki önemli kolun birleşme noktasına dek; Bu birleşme noktasından yukarıda anılan iki kolun arasındaki suların bölündüğü çizgi üzerinde 6571 yüksekliğine doğuya doğru varan bir vadi talvegi; Yukarıda anılan yüksekliğin doğusundaki 9063 yüksekliğine dek suların bölündüğü çizgi ve sonra Lizen çayı havzasının güney tepesi ile Geramus'tan gelen kol havzası ve doruğunun birleşme noktasına dek; Oradan inen Zap çayı kolu havzasının kuzey tepeleri boyunca, bu doruk çizgisi; özkaya'nın yaklaşık 2 km. batı-kuzeybatısmdaki doruğuna dek; özkaya'nm yanında ve kuzey doğusunda bulunan bu doruğun Zap kolunun kaynağına dek bir düz çizgi; Zap çayına dek bu kolun yatağı; Zap çayı ağzına doğru Bayçoka'mn 1 km. güneyindeki bir noktaya dek; Bebehi'nin güneyinden ve Çal'm kuzeyinden geçen çay havzasının doruğuna dek doğru doğrultusunda; Berican'dan geçen Zap kolunun güney doruk çizgisi boyunca uzanan ve Şilok'un batı-güneybatısında Avmarek'in kaynağına yakın bulunan noktaya dek bir düz çizgi; Bu kaynaktan Avmarek'in batı kolu, Kesrik ve Nervek arasındaki boğaza inen küçük çayın kavşağına dek; Bu küçük çay, kendi kaynağına dek; Kavşağı Nervek kuzeyindeki Avmarek'in doğu kolundan ayrılan suya dek en kısa uzaklık; Bu su kendi ağzına dek; Anılan kavşaktan Avmarek ile Rudbarşin sularının ayrıldığı doruk çizgisine olan en kısa uzaklık; Bu doruk çizgisi, Şeyh Muammer yanında ve kuzeyinde bu çaya akan Rutbarşin kolunun kaynağına en yakın olan noktaya dek; Bu kaynağa dek bir düz çizgi; Yukarıda anılan Rutbarşin kolunun Deh'in biraz güneyinden geçerek aktığı yere dek yatağı(*) Bu çay kendi kaynağına dek; Bu kaynaktan Rutbarşin ve Herki'nin doğu yanındaki Şemsi-Dinan kolu sularını ayıran doruk çizgisine dek en kısa uzaklık; Bu noktadan işbu kolu besleyen en yakın çaya en kısa uzaklık; Bu çay ve anılan kol, Şemsidinan suyuna dek; Bu kavşaktan Şemsidinan suyu havzasının güney tepesine en yalan uzaklık; Bu tepe (Boyah)'ın doğu ve kurbundan geçen Hacıbey çayı ve kolunun arasındaki doruk çizgisiyle birleşme noktasına dek; En kısa bir düz çizgi olmak üzere Hacıbey cayma dek uzanan bu doruk çizgisi; Hacıbey çayı kaynağına doğru Iran sınırına dek; * * *
Siyomez'den geçen çay kavşağının kaynağına doğru 3 km. uzaklıktaki bir noktasına dek Hazil çayının orta çizgisi ya da talvegi;
Anılan kaynağa dek bir düz çizgi;
* Kaynak: Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye'nin Siyasal Andlaşmaları, I. Cilt (1920-1945) , İsmail SOYSAL, 317-324 ss.